Καταρχάς να ξεκαθαρίσω ότι εγώ είμαι υπέρ του politically correct. Ναι, επιτέλους φτάσαμε στον 21ο αιώνα και έπηξε το μυαλό μας αρκετά ώστε να καταλάβουμε ότι δεν είναι σωστό να προσβάλλουμε τους άλλους επειδή έχουν αρκετά παραπανίσια κιλά ή να κάνουμε αστεία με το γεγονός ότι κάποιος είναι ομοφυλόφιλος. Αν θέλουμε κάποια στιγμή να πετύχουμε ισότητα στην κοινωνία μας, πρέπει να φερόμαστε με σεβασμό σε όλους ανεξαιρέτως, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, χρώματος, θρησκείας, σεξουαλικού προσανατολισμού κτλ.
Κάθε αλλαγή και δύσκολη, οπότε, για να ταραχτούν τα νερά και να έρθει η ρήξη με τον παλιό τρόπο σκέψης, οι υπέρμαχοι της πολιτικής ορθότητας γρήγορα έγιναν κάπως υπερβολικοί. Λες ένα «κακόγουστο» αστειάκι στα social (κακώς βέβαια) και μιλιούνια από κάτω στα σχόλια πέφτουν να σε φάνε. Αν είσαι δε και κανένας διάσημος, βλέπεις τους followers σου να μειώνονται στο λεπτό, μη σου πω κινδυνεύεις και με απόλυση αν κατέχεις επαγγελματικά μια βαρυσήμαντη θέση. Δικαιολογημένα αυτά μέχρι ένα σημείο – αν έχεις δημόσιο λόγο, ναι, προφανώς πρέπει να είσαι προσεκτικός με αυτά που λες και ασφαλώς είναι απαράδεκτο να προσβάλλεις τον οποιονδήποτε.
Μέχρι εδώ (σχετικά) καλά. Η υπερβολή ωστόσο του πράγματος δεν σταματά σε αυτό το σημείο. Μια είδηση που μας τάραξε πρόσφατα (κι αν δεν σας τάραξε, κακώς) είναι ότι ο εκδοτικός οίκος HarperCollins άλλαξε τα βιβλία της Αγκάθα Κρίστι και αφαίρεσε εκφράσεις που αναφέρονται στο χρώμα ή στην εθνικότητα κάποιου και θεωρούνται προσβλητικές για τα σημερινά δεδομένα. Το ίδιο συμβαίνει και στα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ και του Ίαν Φλέμινγκ.
Ας αφήσουμε στην άκρη το αυτονόητο επιχείρημα ότι ένα έργο τέχνης το κρίνεις με τα δεδομένα της εποχής στην οποία γράφτηκε και όχι με τα δεδομένα της δικής σου εποχής. Γιατί με αυτήν τη λογική θα έπρεπε να απορρίψουμε αμέτρητα βιβλία που γράφτηκαν παλιότερα ως σεξιστικά ή ρατσιστικά. Ας πούμε το άλλο επιχείρημα: τι είδους κοινωνία είναι αυτή που λογοκρίνει τους συγγραφείς και πετσοκόβει κομμάτια από τα γραπτά τους; Ξέρουμε όλοι ποιες κοινωνίες έχουν κάνει στο παρελθόν παρόμοιες ενέργειες.
Αν η τάση αυτή λοιπόν –η κατά τα άλλα καλοπροαίρετη τάση να μη θίγουμε με τα λεγόμενά μας τους συνανθρώπους μας– γιγαντωθεί και επεκταθεί κι άλλο, πόσο ελεύθεροι θα είμαστε να κάνουμε τέχνη; Σε πόσο μεγάλο βαθμό θα επηρεάζει και θα περιορίζει η πολιτική ορθότητα τις καλλιτεχνικές μας επιλογές; Πόσο εύκολο θα είναι να ρίξουμε στην πυρά έναν καλλιτέχνη επειδή χρησιμοποίησε, λόγου χάρη, μια έκφραση που δεν έπρεπε;
Η Τζένιφερ Άνιστον είπε τις προάλλες σε συνέντευξή της ότι η σημερινή γενιά βρίσκει τα «Φιλαράκια» προσβλητικά (!) και ότι γενικά σήμερα είναι πολύ δύσκολο να κάνεις κωμωδία. Η Ακαδημία των Όσκαρ έβγαλε πρόσφατα μια ανακοίνωση, σύμφωνα με την οποία σκέφτεται να εισάγει νέους κανονισμούς: οι ταινίες που θα είναι υποψήφιες θα πρέπει να έχουν στην πλοκή τους, αλλά και στην ομάδα παραγωγής τους ένα συγκεκριμένο ποσοστό ανθρώπων που ανήκουν σε «υποεκπροσωπούμενη φυλετική ή εθνική ομάδα». Ωραίο σαν σκέψη, αλλά όταν είσαι καλλιτέχνης θα πρέπει με το στανιό να διαλέγεις τους συνεργάτες σου ή την υπόθεση της ταινίας σου με αυτό το κριτήριο;
Η ειρωνεία του όλου θέματος είναι ότι η αρχική πρόθεση είναι καλή και ο σκοπός αγνός: να μη θίγουμε τα προσωπικά χαρακτηριστικά του άλλου. Να υπάρχει σεβασμός και ισότητα. Και παρόλο που αυτή η λογική μπορεί να θεωρηθεί επαναστατική και μοντέρνα σε σχέση με τις αντιλήψεις του παρελθόντος, βλέπουμε πως η (καλλιτεχνική και όχι μόνο) έκφραση οδηγείται σε έναν συντηρητισμό, σε έναν πρωτόγνωρο περιορισμό και σε έναν άνευ προηγουμένου φανατισμό. Αυτό που θα έπρεπε να κατακτηθεί μέσω παιδείας και κοινωνικής ωριμότητας, πάει να επιβληθεί με την ευθιξία και τον αυταρχισμό των υπέρμαχων της κορεκτίλας, οι οποίοι σοκάρονται πανεύκολα και είναι έτοιμοι να χιμήξουν ανά πάσα στιγμή.
Η τέχνη επιτελεί τον σκοπό της όταν ξεπηδά από τις πιο βαθιές και ανεξερεύνητες πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης, γι’ αυτό και μας αγγίζει τόσο, γι’ αυτό και μας αναμορφώνει. Η τέχνη είναι κατεξοχήν το μέσο της απόλυτης ελευθερίας, γι’ αυτό και τη φοβούνται τόσο τα απολυταρχικά καθεστώτα. Αν τη βάλεις σε στενά καλούπια, στερείς την ελευθερία από τον ίδιο τον άνθρωπο. Τώρα είναι η ώρα να προβληματιστούμε με όσα συμβαίνουν και να προετοιμαστούμε για να αντιδράσουμε. Μετά θα είναι αργά.
(Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ser-Free, τ.62, Απρίλιος 2023)
