Της Χρυσάνθης Ιακώβου
Info: πού βρίσκεται, πότε κατασκευάστηκε, ποιος ο σκοπός του, πώς είναι σήμερα
Αν περπατήσετε στην οδό Λεωνίδα Παπαπαύλου και φτάσετε στον αριθμό 109, θα βρεθείτε μπροστά σε ένα εντυπωσιακό απομεινάρι του παρελθόντος, που στέκεται αγέρωχο και καταφέρνει ακόμα να διατηρεί τη γοητεία του και να προκαλεί τον θαυμασμό μας: το Βυζαντινό Υδραγωγείο.
Για την ακρίβεια, πρόκειται για υδατογέφυρα, καθώς λειτουργούσε ως κανάλι για να περνάει νερό από πάνω του. Είναι δύο επιπέδων και είναι κατασκευασμένο από πέτρα και τούβλα. Το ονομάζουμε βυζαντινό, αλλά στην ουσία είναι οθωμανικό, καθώς χτίστηκε τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατοχής των Σερρών – σκοπός του ήταν να προμηθεύει με νερό (το οποίο τότε κατέβαινε από το Μενοίκιο) τα χαμάμ και το Εσκί Τζαμί. (Το Εσκί Τζαμί ήταν το αρχαιότερο τζαμί των Σερρών και βρισκόταν νοτίως απέναντι από το Μπεζεστένι. Κατεδαφίστηκε το 1938).
Το Υδραγωγείο σήμερα δεν χρησιμοποιείται ασφαλώς (εξάλλου, δεν περνάει πλέον από εκεί νερό), ενώ ο χώρος γύρω του είναι παραμελημένος και χορταριασμένος. Θεωρείται βέβαια προστατευόμενο μνημείο (καταχωρήθηκε ως τέτοιο από το Υπουργείο Πολιτισμού σε ΦΕΚ του 1962 και του 1984).
Η (υποτιθέμενη) ανάπλασή του
Πριν από δύο χρόνια κυκλοφόρησε η είδηση από τον Δήμο Σερρών ότι η Εφορεία Αρχαιοτήτων έδωσε το πράσινο φως προκειμένου ο χώρος του Υδραγωγείου να αναπλαστεί. (Συγκεκριμένα, στο Facebook δημοσιεύτηκε, από μέλος της τότε δημοτικής αρχής, το κείμενο «Ανάπλαση του χώρου της μετά Βυζαντινής Υδατογέφυρας της περιοχής Αγίου Παντελεήμονα. Οριστική η έγκριση από την εφορεία αρχαιοτήτων» και συνοδεύτηκε από δύο επεξεργασμένες φωτογραφίες για το πώς θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα μετά την ανάπλαση).
Too good to be true. Το θέμα φαίνεται σαν να ξεχάστηκε εντελώς: ούτε ανάπλαση έγινε ούτε ξανασχολήθηκε κανείς με αυτό. Να πούμε βέβαια ότι η ανάπλαση δεν αφορούσε αποκατάσταση ή συντήρηση του ίδιου του μνημείου, αλλά αναδιαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου. Σε κάθε περίπτωση, μια βελτίωση του γύρω χώρου θα ήταν υπέροχη και θα αναδείκνυε το μνημείο, αλλά από την άλλη είναι δευτερεύουσας σημασίας, όταν το ίδιο το μνημείο καταρρέει.
Το Βυζαντινό Υδραγωγείο και η χαμένη (μέχρι στιγμής) ευκαιρία της ανάπλασής του είναι μόνο μία από τις πολλές περιπτώσεις βυζαντινών και οθωμανικών μνημείων που ρημάζουν και για τα οποία δεν φαίνεται να υπάρχει κανένας σχεδιασμός για την αποκατάστασή τους.
Το ενδιαφέρον του κόσμου
Σε μια πόλη που κάηκε πολλές και έχασε μεγάλο μέρος από τα ιστορικά της κτίρια και τη φυσιογνωμία του παρελθόντος της, θα ήταν τόσο ωραίο αν καταφέρναμε να αναδιαμορφώσουμε τα μνημεία που της έχουν απομείνει και να τα εντάσσαμε στη ζωή και στην καθημερινότητα του σήμερα. Προς το παρόν, το Βυζαντινό Υδραγωγείο υπάρχει ως προορισμός για κανέναν περίπατο και για να το βγάζουμε φωτογραφίες με το κινητό. Κι όμως, το παράξενο της υπόθεσης είναι ότι κατά καιρούς το επισκέπτονται τουρίστες από άλλες πόλεις, ακόμα και από άλλες χώρες: κάτοικος της περιοχής δήλωσε ότι είδε μια μέρα να καταφτάνει εκεί μια ομάδα τουριστών από το Ισραήλ! Φανταστείτε, δηλαδή, να το είχαμε αξιοποιήσει κιόλας!
Ένας σερραϊκός θρύλος που συνδέεται με το Υδραγωγείο
Το 1915 κυκλοφόρησε από το Βιβλιοπωλείο της Εστίας ένα μικρό φυλλάδιο της συγγραφέως Αρσινόης Παπαδοπούλου, που περιείχε δύο ποιήματα και δύο διηγήματα: το ένα διήγημα έχει τον τίτλο «Ο ήρως των Σερρών» και αναφέρεται στον θρύλο του Καβαλάρη των Σερρών. Σύμφωνα με τον θρύλο, ένας Σερραίος Οθωμανός διοικητής ανακοινώνει, για λόγους διασκέδασης, ένα μεγάλο βραβείο σε όποιον θα είχε την τόλμη να διασχίσει με το άλογο την υδατόγεφυρα, η οποία είναι υπερβολικά στενή, πολύ ψηλή και δεν έχει προστατευτικά. Ένας νεαρός Έλληνας δέχεται να το τολμήσει και καταφέρνει τελικά να περάσει με το άλογό του. Όταν τον ρωτούν τι θέλει ως έπαθλο για το κατόρθωμά του, αυτός ζητά έναν… καφέ! Η έκπληξη όλων είναι απερίγραπτη! Και συνεχίζει ο νεαρός: έναν καφέ, που να είναι ψημένος με τα χαρτιά στα οποία είναι γραμμένα τα χρέη των Χριστιανών! (Ο μύθος αυτός καταγράφτηκε και από τον Γεώργιο Καφταντζή στο βιβλίο του «Ιστορία της πόλεως Σερρών και της περιφέρειάς της» τ. Α΄, εκδ. Δίφρος, αλλά πολύ αργότερα, το 1967).
Και μερικά επιστημονικά στοιχεία
Υδρογέφυρα στον λόφο Μουσάλα
Το χαρακτηριστικό αυτής της υδρογέφυρας είναι ότι τα τόξα της είναι κτισμένα επάνω σε δύο διαζώματα. Στο πρώτο, που εφάπτεται του εδάφους, στηρίζονται τρεις καμάρες, ενώ στο δεύτερο πέντε και επάνω τους διακρίνεται ακόμη το πέτρινο αυλάκι απ’ όπου περνούσε το νερό για την ύδρευση μεγάλου μέρους της πόλης των Σερρών την εποχή της Τουρκοκρατίας, όπου και ανάγεται η κατασκευή της. Το συνολικό μήκος είναι 16,50 μ. και το ύψος 8,50 μ., ενώ το πλάτος του καταστρώματος από όπου περνάει το αυλάκι είναι 70 εκ. Στο κάτω διάζωμα η νότια καμάρα έχει άνοιγμα τόξου 1,30 μ., ύψος 0,95 μ. και πλάτος (πάχος) 1,55 μ.
Η κεντρική καμάρα, που είναι η μεγαλύτερη από όλες, έχει άνοιγμα τόξου 7,50 μ., ύψος από την ανάντη μεριά 2,70 μ., από την κατάντη 4,20 μ. και πλάτος (πάχος) 1,55 μ. Η βόρεια έχει άνοιγμα τόξου 1,36 μ., ύψος 2,55 μ. και πλάτος (πάχος) 1,55 μ. Στη βάση, μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου τόξου υπάρχει τοιχοποιία μήκους 1,50 μ., ενώ μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου τόξου η τοιχοποιία έχει μήκος 3,50 μ. Στο επάνω διάζωμα οι τέσσερις καμάρες από τη νότια πλευρά έχουν άνοιγμα τόξου 2,96 μ., ύψος 3,40 μ. και πλάτος (πάχος) 0,98 μ., ενώ η πέμπτη, και πρώτη από τη βόρεια πλευρά, έχει άνοιγμα τόξου 2,96 μ., ύψος 2,96 μ. και πλάτος (πάχος) 0,98 μ. Ανάμεσα στα τόξα υπάρχει κι εδώ τοιχοποιία μήκους 0,90 μ., ενώ η αντίστοιχη μεταξύ του τέταρτου και πέμπτου τόξου είναι 1,40 μ. Η υδρογέφυρα σώζεται σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση.
Τσακανιάς Γεώργιος, Γεωμετρική τεκμηρίωση με σύγχρονες μεθόδους του ιστορικού διατηρητέου μνημείου του Τουρκικού Υδραγωγείου Σερρών, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία ΔΙ.ΠΑ.Ε., Σέρρες 2023.
* Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Βασίλη Γιαννογλούδη, αντιπρόεδρο της Εταιρείας Μελέτης κι Έρευνας της Ιστορίας των Σερρών, για τη συμβολή του στη συγγραφή αυτού του άρθρου.
(Το παραπάνω δημοσιεύτηκε στο Ser-Free, τ.69, Απρίλιος 2025)
Το κρυφό υδραγωγείο των Σερρών
Γράφει η Μαρία Ζερβάκη
Πόσες αθέατες ομορφιές κρύβει η πόλη των Σερρών, γνωστές στους καλά μυημένους, κυρίως τους ντόπιους. Αν όμως τα αξιοθέατα αυτά είχαν φροντιστεί, τότε θα ήταν γνωστά σε όλους και σημαντική πηγή εσόδων επίσης.
Στην προ ολίγων ημερών περιπλάνησή μου στην Κοιλάδα της Κλοποτίτσας (Τσομλέκ Ντερέ, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι), κατέληξα με κόπο να εντοπίσω το οθωμανικό υδραγωγείο της περιοχής. Δεν είναι μόνο η άναρχη δόμηση και τα δαιδαλώδη στενοσόκακα που δυσκολεύουν την πρόσβαση στο κηρυγμένο αρχαιολογικό μνημείο, είναι και η οργιώδης βλάστηση μπροστά και γύρω από το μονοπάτι που οδηγεί στην υδατογέφυρα. Να θυμίσουμε ότι είναι εποχή που οι ιδιοκτήτες οικοπέδων και οι Δήμοι υποχρεώνονται να προβούν σε καθαρισμούς για λόγους πυροπροστασίας.
Στο τέλος του πρόχειρου ασφάλτινου σοκακιού που δίνει τη θέση του στο χωματένιο μονοπάτι για το υδραγωγείο, στέκει για 50 τουλάχιστον χρόνια το σπίτι μιας γλυκύτατης γιαγιούλας, της κυρίας Αθανασίας, η οποία με προϋπάντησε μόλις αντιλήφθηκε την παρουσία μου. Με παρότρυνε, μάλιστα, να ανέβω στην ταράτσα της και να φωτογραφίσω το μνημείο από ψηλά. Από κάτω ήταν αδύνατο λόγω της πυκνής βλάστησης που το έκρυβε και του κισσού που έχει καλύψει τις δύο από τις τρεις καμάρες του. Η κυρία Αθανασία μοιράστηκε αυθόρμητα τα παράπονά της: πως παίρνει συνέχεια τηλέφωνο την Αρχαιολογία να φροντίσει τον χώρο και τον Δήμο να έρθουν να καθαρίσουν. Είδε κι απόειδε ο εγγονός της, πήρε ένα χορτοκοπτικό μηχάνημα («μεσινέζα») να κόψει μερικά χόρτα. Σταγόνα στον ωκεανό!
Στο πρόσφατο τεύχος του περιοδικού Ser-free (τεύχος Απριλίου) υπήρχε αφιέρωμα για το υδραγωγείο, όπου και γινόταν λόγος για ένα σχέδιο ανάπλασης που είχε προαναγγείλει η προηγούμενη δημοτική αρχή. Μάλιστα, είχαν δημοσιευτεί και φωτογραφίες για την τελική μορφή του χώρου μετά την περιβόητη ανάπλαση. Μια τέτοια φωτογραφία άφησαν ενθύμιο και στην κυρία Αθανασία. Για να θυμάται την εξαγγελία και τη διαβεβαίωση, την καρφίτσωσε σε ένα ημερολόγιο του Λυκείου Ελληνίδων από το 2008, που απεικόνιζε το γεφύρι. Σ’ αυτήν υπήρχε και καταγεγραμμένη μαρτυρία (από τη γιαγιά του Γ. Καφταντζή) για έναν σχετικό θρύλο: ένας Έλληνας «θιώρατους ίσαμι κει απάν σαν πλατάν κι σούρπιτος» είχε δεχτεί να διασχίσει με τ’ άλογό του τη στενή γέφυρα ύστερα από (πρόκληση-)πρόσκληση του Μπέη της περιοχής. Σε αυτή την εκδοχή, ζήτησε ως ανταμοιβή να απελευθερώσουν τους Έλληνες από τη φυλακή. Σε άλλη εκδοχή αναφέρεται πως ζήτησε μόνο έναν καφέ, ψημένο όμως στη στάχτη από τα κατάστιχα με τα χρέη των χριστιανών.
Η εγγονή της κυρίας Αθανασίας, που ήταν παρούσα, ανέφερε ότι έρχονται συχνά πολλοί έφηβοι να δουν το υδραγωγείο, αλλά φεύγουν απογοητευμένοι. «Είναι κρίμα που δεν αξιοποιείται» είπε και μοιράστηκε μια ανάμνηση του μπαμπά της να κατρακυλάει πάνω στη γέφυρα ένα «τρακαλέκι» (στεφάνι από βαρέλι/ρόδα, παραδοσιακό παιδικό παιχνίδι).
Σε έναν νομό που φθίνει αξιοθρήνητα τα τελευταία χρόνια, πληθυσμιακά και οικονομικά, το μόνο που μας έχει απομείνει είναι ο πολιτισμός κι η τοπική κοινωνία και η ηγεσία της πρέπει σαφώς να επενδύσουν σ’ αυτόν. Είναι συνήθης πια -και δικαιολογημένη εν μέρει- η μεμψιμοιρία των κατοίκων για τη δεινή κατάσταση της πόλης. Εγώ Σερραία δεν είμαι, ζω εδώ τα τελευταία δεκατρία χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, πονά η ψυχή μου να βλέπω τη φθορά σε όλα τα επίπεδα. Και να υπάρχουν τόσα μνημεία ιστορικά που αφήνονται στην εγκατάλειψη, όπως οθωμανικά τεμένη και λουτρά.
Να επιμένουν οι γραφιάδες να γράφουν γι’ αυτά τα θέματα, γιατί, όπως ακριβώς είπε η γλυκύτατη κυρία Αθανασία, όταν ζητά να γίνουν τ’ αυτονόητα: «με συγχωρείς, πιδί μ’, αλλά με… γράφουν!» Αυτό το τελευταίο το ξεστόμισε με ντροπή, που άφησε να της ξεφύγει η λέξη. Όμως η κυρία Αθανασία καθόλου να ντρέπεται δεν πρέπει.
Και, κλείνοντας, όταν της είπα ότι θα γράψω κάτι για την αδιαφορία και την εγκατάλειψη, με την αξιοπρέπεια και τη σεμνότητα που τη χαρακτηρίζει, είπε: «Όχι, πιδί μ’, μη γράψεις άσχημα, μη…»
Αφιερωμένο στην κυρία Αθανασία που, σαν άλλη κυρά της Ρω, όρισε τον εαυτό της να φυλάττει τη γη και την ιστορία του τόπου που μεγάλωσε. Μακάρι να αξιωθεί να δει το μνημείο, που βρίσκεται μια ανάσα από την πόρτα της, να αποκτήσει την αίγλη που του αξίζει. Που αξίζει στην ιστορία της πόλης εντέλει.
