Η επικοινωνία είναι βασικός όρος της κοινωνικής ζωής και της κατανόησης του άλλου, τα λόγια, οι εκφράσεις, η στάση του σώματος αποτελούν σημεία επικοινωνίας με τους ανθρώπους γύρω μας. Ακόμα και όταν κάποιος δεν επικοινωνεί άμεσα με συζήτηση σε μία ομάδα ανθρώπων, η παρουσία του και μόνο μπορεί να τους επηρεάσει άμεσα ή έμμεσα. Από τη στιγμή της γέννησής του ακόμη ο άνθρωπος, και πριν ακόμη αποκτήσει την ικανότητα της ομιλίας, μέσα από τις κινήσεις του σώματος του μπορεί και επικοινωνεί τις ανάγκες του, μεγαλώνοντας δε, αφιερώνει μεγάλο μέρος της ζωής του σε αυτή καθώς έτσι ανταλλάσσει πληροφορίες, σκέψεις, συναισθήματα και γνώσεις.
Ετυμολογικά η λέξη «επικοινωνώ» αποτελείται από την πρόθεση «επί» και το ρήμα «κοινωνώ», που σημαίνει το να έρχεται κάποιο άτομο ή ομάδα ατόμων σε συνάφεια, σε σχέση με άλλα άτομα ή ομάδες ατόμων. Για τη μετάδοση του μηνύματος χρειάζεται ένας πομπός, η επιλογή του κατάλληλου μέσου μετάδοσης και ένας δέκτης αυτού. Η επαναπληροφόρηση μεταξύ πομπού και δέκτη είναι καθοριστική στη διαδικασία της επικοινωνίας, όπως και τα ενδιάμεσα εμπόδια, καθώς καθορίζουν την αποτελεσματικότητά της. Η επαναπληροφόρηση αφορά την ανταπόκριση στο μήνυμα, την κατανόησή του και τη μετατροπή της έννοιας σε πράξη.
Οι πληροφορίες βέβαια προκειμένου να κοινοποιηθούν αποτελεσματικά θα πρέπει να γίνουν κατανοητές από τον ακροατή. Το γεγονός ότι μεταφέρεται μία πληροφορία από ένα πρόσωπο και με όποιο μέσο σε ένα άλλο πρόσωπο δεν συνεπάγεται αυτόματα, ούτε είναι και δεδομένο, ότι η πληροφορία θα γίνει άμεσα και πλήρως κατανοητή. Στη διαδικασία της επικοινωνίας παρεμβάλλονται διάφορα εμπόδια, τα οποία ουσιαστικά μειώνουν τον βαθμό κατανόησης του μηνύματος που έχει λάβει ο δέκτης, άρα και τον βαθμό επαναπληροφόρησης.
Στη διαπροσωπική επικοινωνία τα εμπόδια περιλαμβάνουν τόσο τα χαρακτηριστικά του ομιλητή όσο και του ακροατή. Ο μεν πρώτος πιθανόν να μεταδίδει το μήνυμα με ασάφειες, να έχει έλλειψη συμπάθειας προς τον ακροατή, να έχει απωθητική εμφάνιση ή να μιλάει αργά, βαρετά και σιγά. Ο ακροατής από την πλευρά του μπορεί να μην είναι διατεθειμένος να ακούσει, να μην τον ενδιαφέρει το μήνυμα, να έχει έλλειψη συγκέντρωσης και διάθεσης για ακρόαση. Ως εμπόδια χαρακτηρίζονται και διάφοροι εξωτερικοί παράγοντες, όπως ο θόρυβος, η κακή διαρρύθμιση του χώρου, η θερμοκρασία, το μεγάλο ακροατήριο. Τέλος, σημαντικά εμπόδια στην αποτελεσματική επικοινωνία αποτελούν οι διαφορές ανάμεσα στον πομπό και τον δέκτη που αφορούν την ηλικία, το γνωστικό επίπεδο, την καταγωγή, τις προσωπικές εμπειρίες και την εκπαίδευση.
Σε μία διαπροσωπική επικοινωνία, το μήνυμα υφίσταται απώλειες της τάξης του 25% περίπου σε κάθε μετάδοση. Κύριο σημείο των επικοινωνιακών προβλημάτων αποτελεί το γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν ότι ο άλλος καταλαβαίνει τι εννοούμε. Αυτή η πεποίθηση των ανθρώπων είναι γνωστή ως «η κατάρα του αυτονόητου». Η αντίληψη των πραγμάτων και των εννοιών δεν είναι δεδομένη και ίδια για όλους τους ανθρώπους, το ίδιο φυσικά ισχύει και για την ερμηνεία των λέξεων. Για να υπάρξει λοιπόν σωστή και ολοκληρωμένη επικοινωνία δεν αρκεί μόνο η μεταβίβαση ενός μηνύματος από τον αποστολέα, αλλά και η λήψη και η κατανόησή του από τον αποδέκτη.
Αυτό ακριβώς αποτελεί και ένα από τα συχνότερα και μεγαλύτερα προβλήματα στην επικοινωνία: η λανθασμένη μας πεποίθηση πως επειδή μιλάμε, δηλαδή εφόσον παράγουμε ήχους, επικοινωνούμε κιόλας. Ακολουθεί και ένα δεύτερο πρόβλημα εξίσου μεγάλο, πως επειδή έχουμε αυτιά σημαίνει πως ακούμε κιόλας τον συνομιλητή μας. Έχει πει χαρακτηριστικά ο Stephen R. Covey: «Το μεγαλύτερο πρόβλημα επικοινωνίας είναι ότι δεν ακούμε για να καταλάβουμε. Ακούμε για να απαντήσουμε».
«Κύριο σημείο των επικοινωνιακών προβλημάτων αποτελεί το γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν ότι ο άλλος καταλαβαίνει τι εννοούμε»
Άλλα θέλουμε να πούμε και άλλα λέμε, άλλα θέλουμε να ακούσουμε και άλλα ακούμε. Αυτό το δεύτερο ίσως και να είναι λίγο χειρότερο, καθώς δεν έχουμε εκπαιδευτεί να ακούμε, αν και διαθέτουμε δύο θεσπέσια όργανα που ονομάζονται αυτιά. Η τεχνική μας αυτή δυσλειτουργία, το να μην ακούμε ουσιαστικά, οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο κακής επικοινωνίας, που μπορεί να προκαλέσει μικρά ή μεγάλα προβλήματα, με μικρές ή μεγάλες συνέπειες αντίστοιχα.
Τα παλιά τα χρόνια τα πράγματα ήταν λίγο πιο απλά, λέγαμε «πάρε το μηδέν» και η επικοινωνία περνούσε σε άλλη διάσταση. Γεγονός πάντως είναι πως η αναποτελεσματική επικοινωνία μπορεί να δημιουργήσει παρεξηγήσεις, χαμένες ευκαιρίες, να προκαλέσει συγκρούσεις, παραπληροφόρηση και να επιφέρει δυσπιστία. Με λίγα λόγια να φέρει το χάος, από το πουθενά. Αν δεν αφουγκραστούμε, δεν κατανοήσουμε, δεν θελήσουμε να ακούσουμε όσα έχει να πει ο συνομιλητής μας, θα συμπεράνουμε ό,τι εμείς θέλουμε ή ό,τι μας βολεύει. Ο «κωφός» όλα τα ταιριάζει εξάλλου. Και τα μικρά προβλήματα από την κακή επικοινωνία, όταν αθροίζονται, γίνονται μεγάλα. Το ίδιο και οι συνέπειές τους.
Το αποκορύφωμα της κακής επικοινωνίας είναι τα αυθαίρετα συμπεράσματα. Για την ακρίβεια τα κακόβουλα αυθαίρετα συμπεράσματα. Η μοναδική μας αυτή ικανότητα, να φτιάχνουμε μέσα στο κεφάλι μας ιστορίες με δράκους, βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τις ανύπαρκτες επικοινωνιακές μας δεξιότητες.
Ίσως τελικά η αδιαφορία απέναντι στα αυθαίρετα συμπεράσματα -συνέπεια της κακής επικοινωνίας- να είναι το ίδιο αποτελεσματική όσο και οι μπουλντόζες απέναντι στα αυθαίρετα κτίσματα. Όταν φυσικά έχει κάποιος εξαντλήσει κάθε επικοινωνιακή τεχνική και την υπομονή του επίσης. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε και μία ακόμη παράμετρο που προσθέτει παράσιτα στην επικοινωνία, την προσωπική εμπάθεια απέναντι στον συνομιλητή μας. Η εμπάθεια είναι κακός παρονομαστής σε κάθε προσπάθεια επικοινωνίας, καθώς εκμηδενίζει την ευθυκρισία και μας καθιστά εκ των προτέρων «παραγωγούς» αυθαίρετων συμπερασμάτων.
Και καθώς ξεδιπλώνω τις σκέψεις μου στο χαρτί, μου έρχεται στον νου ένα ντοκιμαντέρ που είδα πριν από λίγες ημέρες για τους πρώτους ανθρώπους, εκείνους που θύμιζαν περισσότερο πιθήκους. Ακόμη δεν είχαν ανακαλύψει ως τρόπο επικοινωνίας τις λέξεις, με κραυγές και νοήματα κυρίως τα λέγανε μεταξύ τους. Ορισμένοι από αυτούς πιθανόν να ήταν και οι πρώτοι καλλιτέχνες της εποχής εκείνης, των ανθρώπων των σπηλαίων. Είχαν αναλάβει εν αγνοία τους τον ρόλο του ιστορικού, διότι άφησαν στα βράχια των σπηλαίων ζωγραφιές, τέτοιες που στην ουσία τους αποτέλεσαν και την αφήγηση της ζωής τους.
Βρήκαμε λοιπόν εμείς οι εξελιγμένοι, οι πολιτισμένοι, χαραγμένα μονοδιάστατα ανθρωπάκια με ακόντια και ρόπαλα στα χέρια να κυνηγούν μαμούθ και άλλα προϊστορικά τέρατα. Ιερογλυφικά σύμβολα που στην αρχή έδειχναν να μη βγάζουν κανένα απολύτως νόημα, βρέθηκαν όμως φωτισμένοι άνθρωποι τα μετέφρασαν και τα μεταμόρφωσαν σε λέξεις. Έτσι, μάθαμε πως εκείνοι οι πρώτοι άνθρωποι που επικοινωνούσαν με κραυγές είχαν νοημοσύνη, αντάλλασσαν μηνύματα και άφησαν το αποτύπωμά τους εκεί μέσα στις σπηλιές, χαραγμένο για πάντα, ως μάθημα σε εμάς.
Εμάς, που τα επόμενα χρόνια από εκείνα των ανθρώπων των σπηλαίων, ανακαλύψαμε τη φωτιά, το μελάνι και το χαρτί, μελετήσαμε τα αστέρια και ταξιδέψαμε στην άλλη άκρη της γης, φτάσαμε στο φεγγάρι και σε μέρη απρόσιτα στον βυθό της θάλασσας, ατενίσαμε το βόρειο σέλας και γυρίσαμε τον κόσμο σε 80 ημέρες. Και μετά από τόση εξέλιξη, πώς ξεμείναμε από λέξεις; Πώς χάσαμε την ουσιαστική ικανότητα επικοινωνίας άραγε;
Και ψάχνω να βρω ένα «τσιτάτο» να κλείσω τις σκέψεις μου, μα το μόνο που μου έρχεται στο μυαλό είναι το «Πάρε το μηδέν».
Βιβλιογραφικές πηγές
- Velderber, R.F., Η τέχνη της επικοινωνίας. 8η έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Ελλην, 1998. Μετάφραση-Απόδοση στην Ελληνική γλώσσα: Σαρρής, Ν.
- Πασχαλούδης, Δ. και Κοτζαϊβάζογλου, Ι. Οργανωσιακή επικοινωνία-Μία ολοκληρωμένη προσέγγιση. Έκδοση 1η. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2002
- Κατσάλης, Α.Ε., Η επικοινωνία στις επιχειρήσεις και στην προσωπική ζωή. Έκδοση 1η. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος , 2002
- Παπαδάκη-Μιχαηλίδη, Ε., Η σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων: Η μη λεκτική επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις. 1η έκδοση Αθήνα: Πεδίο., 1995. Επανέκδοση: “Ελληνικά Γράμματα”, 1998.
(Δημοσιεύτηκε στο έντυπο Ser-Free, τ.66, Ιούλιος 2024)
