Οικία Παπαβασιλείου: μια χρονοκάψουλα ιστορίας

Γράφει η αρχιτέκτων Λίλα Θεοδωρίδου

Επί της πλατείας Ελευθερίας στα δυτικά της Εθνικής Τράπεζας Σερρών στέκει ένα καλοσυντηρημένο, τριώροφο κλασικιστικό κτίριο, με κομψές αναλογίες και κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Είναι διατηρητέο (ΦΕΚ 505/Δ’/13.09.1990) και κατοικήσιμο από την ίδια οικογένεια από τη στιγμή που κτίστηκε. Πρόκειται για ιδιοκτησία του γιατρού Χρήστου Παπαβασιλείου (1896-1989) καταγόμενου από την Κάτω Καμήλα Σερρών, που αποφοίτησε το 1924 από την Ιατρική Σχολή Αθηνών (γράφτηκε το 1918) και εγκαταστάθηκε στην πόλη το 1926 (σε ηλικία 30 ετών). Η ιστορία του κτιρίου συνδέεται στενά τόσο με την επαγγελματική και οικογενειακή πορεία του γιατρού όσο και της γύρω περιοχής.

Το οικόπεδο

Ο Παπαβασιλείου αγόρασε με το αρ.10.070/3.1.1929 συμβόλαιο το οικόπεδο 15/6, επιφάνειας 275.85 τ.μ., μια προνομιακή γωνία (Βασιλέως Βασιλείου και Γρηγορίου Λαμπράκη) στην πυρίκαυστο ζώνη. Το οικόπεδο είχε αλλάξει ήδη μια φορά χέρια. Από τον αρχικό ιδιοκτήτη (από την κλήρωση), τον Γεώργιο Αναστ. Δουλδούρα, πουλήθηκε το 1924 στον Χρήστο Αθαν. Καφταντζή αντί 35 χιλ. δρχ. και τελικά στον Παπαβασιλείου αντί 160 χιλ. δρχ. Ο πενταπλασιασμός της τιμής του οικοπέδου σαφώς οφείλονταν στη γειτνίαση με το μέγαρο της Εθνικής Τράπεζας.

Ήταν ένα οικόπεδο φιλέτο, όχι μόνο λόγω θέσης, αλλά και γιατί ήταν πανέτοιμο να ανοικοδομηθεί. Η ευρύτερη περιοχή, γνωστή ως «πυρίκαυστος ζώνη», είχε καταστραφεί από τον εμπρησμό του 1913, αποτυπώθηκε λεπτομερώς το 1914 και επανασχεδιάστηκε το 1920. Ως εργαλείο αναδιανομής των παλιών οικοπέδων επιλέχτηκε ο αστικός αναδασμός. Δηλαδή η περιοχή χωρίστηκε σε τρεις (3) τομείς και με κληρώσεις αποδόθηκαν νέα οικόπεδα και τίτλοι ιδιοκτησίας στους παλιούς ιδιοκτήτες. Το 1923 εκδόθηκε ειδικό διάταγμα «περί οικοδομικού κανονισμού της πόλεως Σερρών». Είχε επομένως προετοιμαστεί το έδαφος για τη ραγδαία ανοικοδόμηση που ακολούθησε.

Εντωμεταξύ κατά τη Β’ Βουλγαρική Κατοχή (1916-1918) και μετά πολλοί πυροπαθείς Σερραίοι παρέμειναν στη Θεσσαλονίκη, Δράμα κ.λπ. όπου είχαν καταφύγει. Δεν φαίνονταν πρόθυμοι να επιστρέψουν στην κατεστραμμένη πόλη τους. Αρκετοί από αυτούς πούλησαν την ακίνητη περιουσία τους στην πυρίκαυστο ευθύς μετά την απόδοση των νέων τίτλων ιδιοκτησίας (το διάστημα 1924-1925). Ενδεχομένως να υπήρξαν και άτυπες μεταπωλήσεις όλο το προηγούμενο διάστημα. Το 1924 αποχώρησαν οι μουσουλμάνοι της πόλης και η ακίνητη περιουσία τους μετατράπηκε σε ανταλλάξιμη και περιήλθε στη διαχείριση της Εθνικής Τράπεζας. Σύντομα πολλά ανταλλάξιμα ακίνητα άλλαξαν και αυτά χέρια μέσω δημοπρασιών που διενεργούσε η διαχειρίστρια Τράπεζα. Η αγορά του οικοπέδου 15/6 εκ μέρους του γιατρού Χρήστου Παπαβασιλείου στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο ήταν μια απόλυτα επιτυχής επιλογή.

Το κτίριο

Αρχιτέκτων του κτιρίου ήταν ο Ξενοφάνης Αιγίδης, επιβλέπων της ανέγερσης του διπλανού κτιρίου της Εθνικής Τράπεζας. Ο Αιγίδης γεννήθηκε στη Μαλακοπή της Καππαδοκίας το 1898, ήταν δηλαδή σχεδόν συνομήλικος του Παπαβασιλείου και οι δυο τους συνδέθηκαν με στενή φιλία. Κατασκευαστές ήταν οι αδελφοί Γώγα, εκ των οποίων ο Χρίστος Γ. Γώγας ήταν μηχανολόγος-ηλεκτρολόγος (από το 1918) και υπάλληλος της Ε.Τ.Ε από το 1931.

Ο θεμέλιος λίθος μπήκε το 1929 και το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1932. Ο ισόγειος χώρος είχε καταστήματα (ένα εκ των οποίων χρησίμευσε αργότερα ως ιδιωτικό ιατρείο του Παπαβασιλείου, ενώ τα υπόλοιπα τα νοίκιαζε). Στον 1ο όροφο ήταν η κατοικία του και ένα μικρότερο διαμέρισμα, το οποίο προόριζε για κλινική και όπου αργότερα φιλοξένησε τη μητέρα του.

Όσον αφορά το μεσοπάτωμα (mezzo), είχε αρχικά δική του ανεξάρτητη πρόσβαση από την οδό Βασιλέως Βασιλείου και χρησίμευσε ως ιδιωτικό θεραπευτήριο. Θα διακινδυνεύσω την εκτίμηση ότι το μεσοπάτωμα με τη ξεχωριστή είσοδο ήταν πρόταση του Αιγίδη κατά το πρότυπο του μεσοπατώματος της Τράπεζας. Το κτίριο ήταν δηλαδή επαγγελματική και οικογενειακή στέγη ταυτόχρονα.

Το 1934 ο Χρήστος Παπαβασιλείου πήγε στο Παρίσι για να εκπονήσει το διδακτορικό του στην παθολογία και τη φυματιολογία. Επέστρεψε στην πόλη το 1937 και παντρεύτηκε τη νεαρή Άννα (Νέλλη) Σταμούλη (1917-2002), γόνο καλής οικογένειας των Σερρών. Το ζεύγος Παπαβασιλείου απέκτησε δύο παιδιά: τον γιατρό-ακτινολόγο Βάσο Παπαβασιλείου (1939) και την οδοντίατρο Έφη (Ευπραξία) Παπαβασιλείου-Νότα (1948).

Η αρχιτεκτονική του κτιρίου

Το κτίριο ακολουθεί τις ρυμοτομικές γραμμές (δεν υπάρχουν προκήπια), είναι σε επαφή με τα δύο τυφλά όρια του οικοπέδου και αφήνει το αναγκαίο ακάλυπτο στο πίσω μέρος. Είναι ένα τυπικό εξωστρεφές κτίριο με πατώματα από οπλισμένο σκυρόδεμα και απλή διαδοκίδωση. Υπήρχε εξαρχής εγκατάσταση καλοριφέρ, όπως και στην Τράπεζα.

Οι όψεις στις οδούς Βασιλέως Βασιλείου και Γρηγορίου Λαμπράκη είναι όμοιες. Έχουν μικρές πτυχώσεις και οργανώνονται σε κατακόρυφες στήλες. Ελαφρά εσοχή εκεί όπου υπάρχουν μπαλκόνια και δύο προεξοχές τύπου έρκερ (μια σε κάθε όψη). Εντυπωσιακό το ενιαίο κατωκάσι που συνδέει τις ποδιές των παραθύρων στα έρκερ. Απλή προεξέχουσα ταινία στο ύψος της στάθμης του πατώματος περιτρέχει όλη την όψη. Η απότμηση τονίζεται με ευρύ εξώστη που φέρει κίονες στις δύο άκρες του. Οι κίονες εδράζονται σε τετραγωνικής διατομής απλό πόδιο, που φτάνει μέχρι το ύψος του μεταλλικού κιγκλιδώματος, σε τυπικό κλασικιστικό σχέδιο που χρησιμοποιήθηκε και σε πολλά υποκαταστήματα της Τράπεζας.

Όπως προαναφέρθηκε, ένα από τα καταστήματα του ισογείου επί της οδού Γρηγ. Λαμπράκη χρησίμευσε ως ιατρείο. Το πάτωμα είχε πανέμορφα τσιμεντένια πλακίδια του εργοστασίου Βικεντίου Μεφσούτ από τον βόλο (τα οποία διασώθηκαν). Όχι τυχαία, τον ίδιο προμηθευτή πλακιδίων είχε και η Εθνική Τράπεζα σε πολλά υποκαταστήματά της κατά τη δεκαετία του ΄30.

Η κλινική αδειοδοτήθηκε για 12 κλίνες το 1949 με όλους τους αναγκαίους βοηθητικούς χώρους και εξοπλισμένη με μικροβιολογικό, ακτινολογικό εργαστήριο και μηχάνημα βασικού μεταβολισμού. O δε γιατρός έλαβε άδεια να χρησιμοποιεί από το 1950 τον τίτλο της ιατρικής ειδικότητας του φυματιολόγου (επιπλέον από αυτήν του παθολόγου).

Παράλληλα με το ιδιωτικό του ιατρείο και την κλινική στο μεσοπάτωμα, ο γιατρός προσέφερε τις υπηρεσίες του στο Κρατικό νοσοκομείο Σερρών ως διευθυντής της Παθολογικής Κλινικής. Λέγεται ότι ήταν μεταξύ αυτών που έπεισαν τον τότε πρωθυπουργό Κ. Καραμανλή (με τον οποίο συνδέονταν με στενή προσωπική φιλία) να χρηματοδοτήσει την ανέγερση νέας πτέρυγας σε σχήμα Ταυ (θεμελίωση 1956, εγκαίνια 1959) σε επαφή με το παλιό κτίριο της Monks & Ulen. Παρακολουθούσε τα συνέδρια της εποχής του και είχε ιδιαίτερα καλή φήμη για την επιστημονική του επάρκεια.

1^ος όροφος

Η κατοικία αποτελείτο από ευρύ χωλ υποδοχής και σαλόνι, δύο υπνοδωμάτια και κουζίνα. Πολυτελές δρύινο δάπεδο τύπου ψαροκόκαλο στο χωλ και το σαλόνι και τύπου ραμποτέ στα υπνοδωμάτια. Στο χωλ υπάρχει περίτεχνη γύψινη διακόσμηση οροφής, με κατάλληλα ενσωματωμένα φωτιστικά οπαλίνες, που ανάγεται στην αρχική φάση. Συγκρίνοντάς τη με την ανάλογη γύψινη διακόσμηση του γειτονικού κτιρίου της Εθνικής Τράπεζας για το οποίο γνωρίζουμε ότι ήταν έργο του αθηναϊκού εργαστηρίου του Μηνά Μισανλή μπορούμε με επιφύλαξη να διατυπώσουμε την άποψη ότι ήταν προϊόν του ίδιου εργαστηρίου. Γύψινη διακόσμηση οροφής υπάρχει και στο σαλόνι, αλλά είναι μεταγενέστερη.

Δεν βρήκαμε μέχρι τώρα αποδεικτικά στοιχεία για να ισχυριστούμε ότι η χρήση ακριβών εισαγομένων υλικών έγινε με ατέλεια, όπως προβλεπόταν ειδικά για τις οικοδομές στην πυρίκαυστο ζώνη των Σερρών στο ΦΕΚ 201/Α΄/31.07.1925. Είναι ένα θέμα ανοικτό ακόμη στην έρευνα. Η γειτονική πάντως Εθνική Τράπεζα έκανε χρήση αυτών των χρηματοδοτικών διευκολύνσεων για το δικό της κτίριο.

Η επίπλωση

Η κατοικία είναι επιπλωμένη με τα αυθεντικά έπιπλα που αγοράστηκαν από την Αθήνα το 1937, δηλαδή λίγο πριν τον γάμο του ζεύγους Παπαβασιλείου. Κατά πληροφορία της κόρης τους ήταν προίκα της Νέλλης Σταμούλη. Σε αρκετά κομμάτια είναι επικολλημένη μέχρι σήμερα η πινακίδα της κατασκευάστριας εταιρείας: επιπλοποιία Υιοί Καραβοκύρη. Κατά τη διάρκεια της Γ’ Βουλγαρικής Κατοχής ο γιατρός και η οικογένεια του κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη μεταφέροντας και όλη την οικοσκευή τους. Το σπίτι τους επιτάχθηκε και λειτούργησε ως βουλγαρικό ταχυδρομείο. Στη Θεσσαλονίκη ο Παπαβασιλείου εργάστηκε ως γιατρός κοντά στον θείο της γυναίκας του, τον Κάρολο Αλεξανδρίδη, επίσης γιατρό και καθηγητή του Α.Π.Θ. Από το 1944 και για διάστημα δύο ετών υπηρέτησε ως επιμελητής της Α’ Παθολογικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής. Μετά τη λήξη της Κατοχής επέστρεψαν στο σπίτι τους μαζί με τα έπιπλά τους. βρήκαν πολλές φθορές τις οποίες και αποκατέστησαν.

Η αυθεντική επίπλωση στον προθάλαμο (hall) περιλάμβανε τραπέζι υποδοχής με τέσσερις καρέκλες και δύο πολυθρόνες. Σήμερα υπάρχουν και άλλα βοηθητικά έπιπλα από διαφορετικές εποχές. Το σαλόνι ήταν επιπλωμένο με τραπεζαρία με τέσσερις καρέκλες, δύο καρεκλοπολυθρόνες, μπουφέ, πιατοθήκη, τριθέσιο καναπέ και πολυθρόνα.

Στο υπνοδωμάτιο του 1^ου ορόφου (υπνοδωμάτιο παιδιών) έχουν μεταφερθεί και βρίσκονται σήμερα έπιπλα από το παλιό γραφείο του γιατρού. Φωτογραφίες, βιβλία και ιατρικά όργανα (όπως το μικροσκόπιό του) κοσμούν τον χώρο.

Σαν κρυσταλλωμένη στον χρόνο, με τα αυθεντικά art deco έπιπλα, είναι η κύρια κρεβατοκάμαρα (master bedroom). Σετ από δύο μονά κρεβάτια με ενιαίο κεφαλάρι, ντουλάπα ψηλή και χαμηλή, κομοδίνα και υπέροχος στρογγυλός καθρέπτης (boudoir) με κυκλικό σκαμπώ, δύο πολυθρόνες και σεταρισμένο τραπεζάκι εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα για τον σχεδιασμό τους. Επιλογή εξαιρετικά μοντέρνα για την εποχή της, που δεν θα περίμενε κανείς να δει σε μια μικρή επαρχιακή πόλη. Σημειωτέο ότι η είσοδος στην κρεβατοκάμαρα γίνεται από δύο ξεχωριστές πόρτες (η μια από το χωλ και η άλλη από τον διάδρομο), πράγμα που δείχνει ότι κατείχε σημαντική θέση στην εσωτερική διαρρύθμιση και ζωή της κατοικίας.

Οι μετέπειτα διασκευές-προσαρμογές

Όπως είναι αναμενόμενο, το κτίριο έχει υποστεί διασκευές-προσαρμογές στις κατά καιρούς ανάγκες. Η πιο σημαντική διασκευή έγινε ήδη στη δεκαετία του ’30 με τη δημιουργία εσωτερικής σκάλας ανόδου στο μεσοπάτωμα (mezzo). Ο δεύτερος όροφος προστέθηκε το 1979 από την κόρη του Έφη Παπαβασιλείου σε σχέδια του πολιτικού μηχανικού Δημήτρη Γεωργιάδη. Είναι χαμηλότερη σε ύψος. Έχει υπέροχο φυσικό φως, διαφορετικού ύφους επίπλωση και αντανακλά τις προσωπικές επιλογές του ζεύγους νότα. Θα είχε ενδιαφέρον να γίνει στο μέλλον μια συγκριτική παρουσίαση των δύο κατοικιών. Την ίδια εποχή κατασκευάστηκε ασανσέρ και καταργήθηκε η εξωτερική πρόσβαση στο μεσοπάτωμα από την οδό Βασιλέως Βασιλείου.

Η κατοικία Χρήστου Παπαβασιλείου (1^ος όροφος) περιήλθε στην κυριότητα και χρήση της Εταιρείας Μελέτης και Έρευνας της Ιστορίας των Σερρών το 2021 μετά από φιλόφρονα δωρεά της κας Παπαβασιλείου.

Αντί επιλόγου

Η οικία Παπαβασιλείου συνδέεται με το γειτονικό κτίριο της Ε.Τ.Ε με άρρηκτους δεσμούς, όχι μόνο γιατί κτίστηκαν και τα δύο την ίδια περίπου περίοδο. Είναι μια χειροπιαστή περίπτωση της επιρροής που άσκησε η Τράπεζα με το αρχιτεκτονικό ύφος των υποκαταστημάτων της. Αλλά εκτός από το αρχιτεκτονικό ύφος μεταφέρθηκε κατασκευαστική τεχνογνωσία, χρησιμοποιήθηκαν νέα υλικά υψηλής ποιότητας, αναπτύχθηκαν φιλίες, σφυρηλατήθηκε μια κουλτούρα καλού γούστου, ευπρέπειας, κομψότητας.

Ένα γεγονός που δείχνει τη στενή σχέση της οικίας Παπαβασιλείου με τη γειτονική Τράπεζα είναι ότι φιλοξένησε το 1950 την τότε βασιλική οικογένεια κατά την τριήμερη επίσημη επίσκεψή τους στην πόλη. Υποκατέστησε δηλαδή την Τράπεζα στον ρόλο του οικοδεσπότη, που ως γνωστό διέθετε κατά καιρούς την οικία του Διευθυντή της για φιλοξενία εκλεκτών επισκεπτών.

Ο γιατρός Παπαβασιλείου πέρασε όλη του τη ζωή σε αυτό το εξωστρεφές μεν κτίριο, που είχε όμως διαρκώς μια εσωτερική ζωή και κατοικησιμότητα. Αυτή ακριβώς η ταύτιση κτιρίου με τον ιδιοκτήτη καθιστά το κτίριο μοναδικό, του δίνει επιπλέον αξία!

Στην αρχή αυτού του κειμένου προσδιορίσαμε το κτίριο ως χρονοκάψουλα ιστορίας. Κλείνοντας θα αποκαλέσουμε την κα Έφη Παπαβασιλείου ως «οικοδέσποινα», μ’ όλη τη σημασία της λέξης, φρουρό και θεματοφύλακα, τόσο του κτιρίου όσο και μιας ολόκληρης εποχής.

Πηγές

Συνέντευξη με Έφη Παπαβασιλείου-Νότα (Ιούνιος 2023)

Φωτογραφικές λήψεις: Χ. Παπαφράγκου

Βιβλιογραφία

Κερτεμελίδου Παρασκευή, Παπαφράγκου Χριστίνα, «Τεκμήρια της αστικής ζωής των Σερρών κατά το Μεσοπόλεμο. Ανάδειξη της Οικίας Παπαβασιλείου σε «σπίτι-μουσείο», περιοδικό ΧωροΓραφίες 7 (2020), 9 -17.

(Δημοσιεύτηκε στο έντυπο Ser-Free, τ.63, Οκτώβριος 2023)